Từ chiếc bookmark nghĩ về văn hóa đọc

Một lần, tôi cần mua vài chiếc bookmark, đi khắp các hiệu
sách và cửa hàng đồ lưu niệm nhưng không tìm đâu ra loại bookmark
đẹp, xứng đáng dùng làm quà tặng một cách trân trọng. Chỉ có những
miếng bìa vẽ sơ sài hình tháp Rùa hồ Gươm, hoặc hình các cô gái mặc
trang phục dân tộc. “Chủ yếu bán cho Tây, giá cũng chỉ 10-20 ngàn là
cùng”, chủ cửa hàng cho biết. Thật khác xa với những chiếc bookmark
bằng da, mạ vàng hoặc khắc gỗ tinh xảo tôi từng được thấy trong bộ sưu
tập của một người bạn. Chuyện tuy nhỏ nhưng có thể thấy, nếu tìm những
dụng cụ hỗ trợ sách căn bản còn khó khăn, thì chúng ta chưa có những
hiệu sách hoàn thiện.

Bookmark bằng da của Kenya.

Mới đây, Bộ
trưởng Bộ Văn hóa -Thể thao và Du lịch vừa ký quyết định thành lập ban
soạn thảo xây dựng Chiến lược quốc gia về phát triển văn hóa đọc
trong cộng đồng. Đã có quá nhiều bài báo, hội thảo nói về việc văn
hóa đọc xuống cấp, so sánh khoảng cách thư viện Việt Nam với thư viện
nước ngoài, so sánh sức đọc của người Việt hiện nay với người Nhật từ
thời Minh Trị… chỉ để cùng đi đến một kết luận chung: chúng ta chưa hề
có văn hóa đọc theo đúng nghĩa. Bởi vậy việc thành lập một ban soạn
thảo, đưa ra những giải pháp để xây dựng văn hóa đọc, dù chưa thấy công
bố thời hạn hoàn thành, ít nhất cũng là một bước đi cụ thể trong chiến
lược quy mô và cực kỳ phức tạp mà đáng ra đã phải tiến hành từ lâu.
Cũng vì đa số những gì liên quan đến sách trên quy mô lớn ở Việt Nam
đều nằm trong tình trạng thiếu tính chuyên nghiệp, nên khó có thể định
nghĩa đầy đủ về “văn hóa đọc”. Nhưng chắc chắn một điều, văn hóa đọc
không chỉ là việc tăng cường đọc sách văn học như một số người lầm
tưởng, cũng không chỉ là đọc thật nhiều rồi ghi lưu niệm vào sách, hay
sưu tầm sách cũ. Văn hóa đọc rộng lớn hơn rất nhiều. Những thư viện mênh
mông mở cửa cả ngày, những tủ sách gia đình được giữ gìn cẩn thận và bổ
sung qua nhiều thế hệ, những nghệ nhân đóng sách, những nhà sưu tập
sách quý, những nhà xuất bản lớn có uy tín thật sự trong việc kiểm soát
một cuốn sách từ khâu mua bản quyền đến khâu phát hành… là hình ảnh quen
thuộc tại một quốc gia đã có được văn hóa đọc. Nếu thật sự xây dựng
được văn hóa đọc từ gốc, thì đó sẽ là những biểu hiện bên ngoài, trong
đó có cả những chi tiết nhỏ như chiếc bookmark, vốn xuất hiện
từ cuối thế kỷ 16 ở châu Âu và trở thành món quà đầy trân trọng mà giới
trí thức quý tộc thời bấy giờ tặng nhau cùng với những pho sách kinh
điển.
Nếu hỏi một sinh viên Việt Nam đi du học nước ngoài, kể cả ở các nước
châu Á, điều gì làm họ thấy sốc nhất, thì câu trả lời nhận được khá
thường xuyên là “sách”. Khi đã quen ung dung đi qua 4 năm đại học mà
chẳng nhất thiết phải đọc hết vài bộ sách trong giáo trình, hiển nhiên
là sẽ bị sốc khi bị giáo viên giao một lô sách tham khảo chỉ riêng cho
một chuyên đề. Không thể không đọc vì sẽ buộc phải dùng đến kiến thức
trong sách đó, mà phải phát triển được ý riêng của mình, kĩ năng cóp
nhặt cho qua vốn quen dùng trong nước đành phải xếp sang bên. Nhưng đọc
vào mới thấy không đơn giản. Thời gian có hạn, trong khi sinh viên nước
ngoài đọc mấy trăm trang vừa nhanh vừa nhớ rất rõ từng điểm quan trọng
thì một sinh viên Việt Nam sẽ phải rất nhọc nhằn để vượt qua quãng đường
tương tự. Bởi kĩ năng đọc – phần tối quan trọng của văn hóa đọc, chúng
ta không được học trong nhà trường. Học thuộc lòng/trả bài/quên luôn,
một quy trình quen thuộc góp phần quan trọng làm học sinh ghét sách và
không thu được gì nhiều từ sách dù chương trình học có nhồi nhét đến
mấy. Có người so sánh: học sinh nước ngoài được học cách hệ thống, rồi
tự phát triển; còn học sinh Việt Nam được phát một cái bị, vứt lẫn lộn
sách vào đó, khi đầy thì bỏ bớt ra, thiếu lại nhặt vào, mà mãi vẫn chưa
đọc được đến đầu đến đũa. Chiến lược quốc gia về văn hóa đọc sẽ vấp phải
bức tường thành này ngay bước đầu tiên. Trước số lượng sách khổng lồ,
kĩ năng đọc là chìa khóa giúp con người tự tin tiếp cận với kiến thức.
Trong truyện Sherlock Holmes có chi tiết: bác sĩ Watson cần
đóng giả một nhà sưu tập đồ gốm Trung Hoa, ông ta đến thư viện tìm hơn
chục cuốn sách về đề tài trên và đọc suốt ngày, sau đó ông ta đủ tự tin
để đối đáp với tay chuyên gia mình cần tiếp cận. Kĩ năng đọc như vậy
không chỉ nhờ vào trí thông minh, mà cần có sự rèn luyện lâu dài. Cách
ghi nhớ, cách hệ thống đều cần được rèn luyện, chưa kể đến những mức cao
hơn là thẩm định, so sánh và phản biện. Văn hóa đọc sẽ phát triển ra
sao khi người ta chỉ đọc vài ba cuốn sách mỗi năm? Kiến thức có được một
cách từ từ và mỗi cuốn sách ta chọn đọc, ta cần có một kĩ năng vững
vàng để hiểu thấu đáo và bổ sung vào lượng kiến thức mình đã có. Các
cuộc họp báo hay hội thảo nghiên cứu ở Việt Nam, đa phần rơi vào tình
trạng tẻ nhạt, chẳng ai hứng thú đặt câu hỏi hay phản biện. Thiếu khả
năng tranh luận một cách xác đáng cũng bởi ít đọc sách đa dạng, mỗi
người chỉ đọc vài cuốn sách liên quan đến chuyên ngành của mình mà thôi,
và không cập nhật nổi sách mới. Đọc chậm và chán đọc - tất cả cũng chỉ
vì do kém kĩ năng đọc mà ra.

Bookmark mạ vàng mô phỏng nhân vật của họa sĩ nổi tiếng người Czech Alfons Mucha	Bookmark khắc gỗ của Indonesia

Kĩ năng đọc không được dạy trong nhà trường, còn trong gia đình cũng
không nhiều điều kiện phát triển. Đến nhiều nhà có thể gọi là “gia đình
trí thức” – bố mẹ giáo viên, con cái đều học đại học – cũng rất hiếm khi
thấy một tủ sách đúng nghĩa. Vài cuốn sách giáo khoa, giáo trình,
truyện tranh và tạp chí - đó là một cấu trúc thường thấy. Một tủ sách
gia đình được duy trì qua nhiều thế hệ, hay ít nhất là thói quen mua
sách thường xuyên có vẻ quá xa xỉ, dù giá sách xét kĩ ra không hề đắt so
với mức sinh hoạt ở thành phố. Khi chưa thể trông cậy vào các thư viện,
vốn đã ít lại chỉ mở cửa vào giờ hành chính và được canh gác quá kĩ
càng, thì lại càng cần xây dựng tủ sách cho riêng mình.
Những buổi triển lãm sách quý ở vài quán café sách nhỏ, hiệu sách cũ ở
nơi những ngõ hẻm đường vòng và thông tin sách theo kiểu truyền miệng,
chỉ có thể tác động đến những người có ý thức tự mình đi tìm, chứ không
thể tác động đến đám đông. Từ kĩ năng đọc đến một hệ thống xuất bản sách
chuyên nghiệp là cả một không gian văn hóa đọc rộng lớn được làm bằng
“sự thủy chung kỳ bí qua nhiều thế hệ” như Borges nói. Chiến lược quốc
gia về phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng chắc chắn sẽ đụng đến rất
nhiều thành trì cố hữu trong giáo dục, xuất bản cũng như mọi thứ liên
quan đến sách ở Việt Nam, bởi vậy những người bi quan (hoặc thực tế) đều
có lý do để lo lắng cho thành công của chiến lược này.