Sự nghèo nàn của văn hóa sách ở Việt Nam

Trước khi đòi hỏi người đọc Việt Nam đến với sách, nên nhớ là
chúng ta, những người làm văn hóa, thường chỉ đưa đến họ những cuốn sách
tẻ nhạt phù phiếm xa lạ với cuộc sống của chính họ. Sự nghèo nàn của
văn hóa sách Việt Nam là một căn bệnh kéo dài kinh niên trong lịch sử.
1. Văn hóa Việt Nam thường được miêu tả qua các phương diện như tín
ngưỡng tôn giáo lễ tiết, thi cử, các ngành nghệ thuật, rồi phong tục tập
quán, các nghề thủ công, nhà ở, đồ ăn thức uống.
Giở những cuốn lịch sử văn hóa quen thuộc từ Việt Nam văn hoá sử
cương (1938) của Đào Duy Anh, qua Văn minh Việt Nam (1943)
của Nguyễn Văn Huyên, Hiểu biết về Việt Nam (1954) của P.Huard
và M.Durand, không đâu người ta thấy nói tới nghề làm sách.

Đọc
lướt qua các bộ Đại Việt sử ký toàn thư, Việt sử thông giám
cương mục, thấy những chữ lên ngôi, thiết triều, hạ chiếu, chinh
phạt, khởi loạn, rồi ban thưởng, xướng họa,... đầy rẫy và lặp đi lặp lại
dày đặc bao nhiêu thì chữ sách, đọc sách, soạn sách, dịch sách hiếm hoi
bấy nhiêu. Chưa một triều đại nào trong quá khứ có thời giờ nghĩ nhiều
đến sách và coi sách là việc lớn của vương triều mình.
Phải công nhận trong khi ghi chép và phân loại thành tựu văn hóa
trong quá khứ, Lịch triều hiến chương loại chí Phan Huy Chú đi
xa hơn cả. Tác giả đã dành cả một chương mang tên văn tịch chí ghi lại
sách vở các đời.
Thế nhưng đó vẫn không phải là lịch sử sách, càng không phải là sự
trình bày quan niệm về sách, vai trò của sách vở trong đời sống của
người Việt. Mà lý do chính là vì trong xã hội bấy giờ, những ý niệm này
chưa xuất hiện, tác giả có muốn cũng không làm được.
Trong khi đó chỉ cần đọc lướt qua những cuốn lịch sử những nước có
nền văn hóa phát triển người ta thấy ở xứ người, sách được dành cho một
vị trí như thế nào. Sự ra đời của những cuốn sách lớn được ghi nhận như
những cái mốc lớn lao đánh dấu thành tựu của cộng đồng trong việc chinh
phục thiên nhiên và tự nhận thức về mình, làm chủ cuộc sống của mình.

2.
Để sang một bên cái nhìn lịch đại, mà chỉ xét trên phương diện đồng đại
tức là nhìn tình hình sách trên một bình diện thời gian nhất định, cũng
có thể thấy ngay là văn hóa sách của chúng ta khá đơn sơ.
Về kiểu loại sách: Nếu trên phương diện kinh tế, hàng hóa chúng ta
sản xuất ra quá nghèo nàn về mẫu mã và chủng loại thì ở sách cũng có
tình trạng tương tự. Sách được hiểu chủ yếu là các tập thơ tập văn.
Trong khi đó, cả ở phương Tây lẫn phương Đông, xuất bản phẩm có nghĩa
rộng hơn nhiều, sách thường tổ chức theo một hệ thống thể loại chặt chẽ,
bao gồm đủ loại từ các biên khảo, các sách biên niên sử, rồi từ điển và
bách khoa thư. Việc làm một cuốn sách một bộ sách có khi được người ta
dành cho cả một đời người.
Về nội dung sách: Trong cuốn Bản sắc văn hóa Việt Nam, nhà
nghiên cứu Phan Ngọc, khi tìm hiểu thư mục di sản văn hóa Hán Nôm
Việt Nam đã chỉ rõ trong số 6000 quyển sách tạm gọi là tiêu biểu
cho tâm thức của trí thức Việt Nam trước khi tiếp xúc với văn
hóa Pháp, có quá nửa là sách học để đi thi, các bài mẫu,
các sách giảng về các kinh truyện, các bài thơ phú viết theo
lối văn chương hàn lâm. Tức theo Phan Ngọc, đây chỉ là một nền xuất
bản phục vụ cho việc học để làm quan! Trong số 70 quyển thuộc loại
nông nghiệp có 9 quyển nói về địa bạ, 4 quyển về cách kê khai
ruộng đất, 5 quyển về đê điều, 18 quyển về việc đóng thuế,
còn lại là nói về các thổ sản. Trong sách về thủ công nghiệp
chỉ thấy nói về tiểu sử các ông thành hoàng các nghề...
Về việc bảo quản giữ gìn sách: Sau khi được sao chép ra với số lượng
ít ỏi, sách chỉ có cuộc sống ngắn ngủi. Ta hay đổ cho nước ngoài - rõ
nhất là thời kỳ quan quân nhà Minh sang đô hộ - tịch thu và tiêu hủy
nhiều sách của ta. Song theo Phan Huy Chú, trước đó sách từng là nạn
nhân của những cuộc khởi nghĩa, khi Thăng Long bị cướp phá, sách vở đã
bị đốt rất nhiều.
Một phương diện nữa đánh dấu sự phát triển của văn hóa sách một quốc
gia là khả năng trao đổi của sách với các tài liệu in ấn từ nước ngoài,
tức là vấn đề xuất nhập khẩu sách (từ đây mở đường cho những cuốn sách
lớn trở thành tài sản chung của nhân loại).
Trong một tài liệu viết về thư tịch chữ Hán ở Nhật Bản (in trên tạp
chí Nghiên cứu văn học ra ở Hà Nội số 4-2008), tôi thấy người ta cho
biết triều đình Nhật có cả một Thư viện gọi là Văn khố hoàng gia, sau
gọi là Sảnh thư, chuyên cất giữ sách Trung Quốc. Một văn khố khác mang
tên Văn khố Hồng diệp sơn hoặc Văn khố nội các, hoặc Quốc
lập công văn thư quán, đến nay còn lưu giữ 185.000 quyển. Đại khái
có thể ước tính 50% điển tịch đời Tùy, 51,25 % điển tịch đời Đường đã
được nhập vào xứ sở Phù Tang.
Tài liệu trên còn đưa ra một con số: tới đầu thế kỷ XIX từ 70 đến 80%
sách in ở Trung Quốc đã được chuyển sang Nhật. Mà ở Trung Quốc sách in
ra lúc đó đã tới 100.000 loại (loại chứ không phải cuốn ).
Còn ở Việt Nam thì sao? Trên tôi đã nói là sử ta không mấy khi nhắc
tới việc buôn bán trao đổi sách. Chỉ đọc cuốn lịch sử Đông Nam Á của một
tác giả người Mỹ tôi mới thấy ghi thời thế kỷ XVII, chúa Trịnh từng có
lệnh cấm truyền tay sách Trung Quốc (sách này do những người Tàu nhập cư
mang vào). Các chúa Nguyễn có chú ý hơn tới sách vở, nhưng chắc là chỉ
khá hơn các triều trước chứ hãy còn đơn sơ, chắp nhặt lắm.
Có lần tôi được nhà sử học Dương Trung Quốc cho biết ngày xưa các vị
quan đi sứ, khi về hàng hóa bị kiểm tra rất ngặt nghèo, chỉ có hai thứ
được khuyến khích là thuốc quý và sách. Nhập hàng theo lối tiểu ngạch
như vậy, mà lại nhỏ giọt, nên khi mang về sách trở thành quá ư là quý
hóa, thường người mang về chỉ giữ cho riêng mình. Tệ nhất là trường hợp
vị sứ giả kia – không hề có ý thức rằng mình là sứ giả văn hóa - thuổng
luôn của người ta, lấy của người làm của mình hoặc coi đó làm mẫu, mô
phỏng theo. Trong trường hợp khá hơn, thì người có sách lại thỉnh thoảng
kín kín hở hở mang ra khoe để trộ thiên hạ. Sách ngoại như vậy là chết
luôn sau khi nhập khẩu, còn đâu vai trò kích thích việc làm sách trong
nước.